جهان از دیدگاه قرآن

علی منصورنژاد
شناخت جهان ، دغدغه دائمی بشر
بی گمان انسان می کوشد تا از خود و محیط پیرامونی خویش شناخت کامل و جامعی به دست آورد؛ زیرا بی شناخت، امکان بهره مندی و یا مقابله با رخدادهای آن فراهم نمی شود. بخشی از این شناخت از طریق ابزارهای شناختی انسان چون شنوایی و بینایی و دیگر ابزارها به دست می آید و بخشی دیگر هم از راه هایی چون وحی و شهود پدید می آید.
از آن جایی که ابزارهای شناختی انسان بسیار محدود و جهان آفرینش حتی با دانش آغاز و انجام آن به سبب گستردگی، دور از دسترس می نماید، انسان به هر چیزی که امکان جزیی برای شناخت وی فراهم آورد چنگ می زند. این مساله برای انسانی که از آغاز و انجام جهان آگاهی ندارد بسیار حیاتی و به عنوان دغدغه دایمی مطرح می شود. انسان به طور طبیعی می خواهد از وضعیت و آینده خویش آگاه شود؛ وضعیت و آینده ای که ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با وضعیت جهان و مسائل آن دارد. سرنوشتی مشترک را می بیند که نشستگان در کشتی جهان دچار آن هستند.
به نظر می رسد یکی از راه های مطمئن شناخت جهان مراجعه به گزاره ها و آموزه های وحیانی است که آفریدگار جهان بیان کرده است. از این رو بازخوانی و تحلیل آن نه تنها انسان را در شناخت وضعیت خود بلکه گذشته و آینده وی کمک می کند و نقاب از چهره این کتاب که آغاز و انجام آن ناشناخته است بر می دارد، بلکه بهترین امکان را برای تصرفات درست در جهان و تسخیر مناسب فراهم می آورد تا با شناخت کامل تری در جهان تصرف کند.
گستره معنایی جهان
مراد از واژه جهان در این نوشتار همه هستی نیست بلکه تنها بخشی از هستی است که ما از آن به عالم زمین و کرات آسمان تعبیر می کنیم و در کاربردهای کهن پارسی از آن به گیتی در برابر مینو یاد می شده است مقصود از جهان همین عالم ظاهری است که در برابر دیدگان بشر قرار دارد و مجموعه ای از زمین و آسمان و کهکشان های انبوه و بی پایان را شامل می شود. (لغت نامه دهخدا ج 5 ص 6957)
ویژگی های جهان در آیات قرآن
آیات قرآنی بر این نکته تاکید می ورزند که جهان از روی تصادف و خود به خود پدیدار نشده است و برخلاف تصور برخی، جهان دارای آفریدگاری است که آن را بی الگویی از پیش تعیین شده (بقره آیه 117 و 164 و آل عمران آیه 27 و 190 و 191 و ده ها آیه دیگر) و برپایه اصول حق و قوانین حق مدار و بسیار متقن و استوار آفریده است. (احقاف آیه 2 و 3 و نیز حجر آیه 85 و 86 و آل عمران آیات 190 و 191)
جهان یک باره آفریده نشده، بلکه در یک فرایند طولانی و زمان مندی به وجود آمده است؛ (بقره آیه 164 و آل عمران آیه 26 و 27 و انعام آیه 59) این جهان دارای نظامی زیبا و نیکو است (سجده آیه 7) و از هماهنگی و نظمی خاص بهره مند بوده (بقره آیه 164) و دارای جفت و زوج است که کیفیت آن برای ما معلوم نیست. (یس آیه 36 و زخرف آیه 12 و ذاریات آیه 49)
جهان دارای نظم خاصی است که هرگز از آن بیرون نمی رود (اسراء آیه 42 و انبیاء آیات 16 و 22) مگر آن که آفریدگار آن را اراده کند).
عمر معین جهان
در آموزه های قرآنی جهان دارای عمری معین است که روزی پایان می یابد و از هم فرو می پاشد. (روم آیه 8 و احقاف آیه 3) حفاظت گسترده خداوند از آفرینش موجب نگه داری آن از فروپاشی است (بقره آیه 255) ولی روزی این حفاظت برداشته خواهد شد و جهان گرفتار فروپاشی می شود. این فروپاشی جهان نیز به اراده و امر الهی انجام می شود؛ زیرا جهان آفرینش در احاطه علمی و قدرت کامل خداوند بوده (بقره آیه 29 و 33 و 255 و نساء آیه 126) و همه تحولات و رخدادهای آن در حیطه علم و قدرت اوست. (بقره آیه 164)
خداوندی که تدبیر همه هستی از جمله جهان را در دست دارد و همه عوالم را مدیریت و تدبیر می کند. (حمد آیه 2 و نیز بقره آیه 22 و 29 و 107 و ده ها آیه دیگر) حاکم مطلق جهان است و بر آن حاکمیت می کند (بقره آیه 107 و آیات دیگر) و هیچ ذره ای از حیطه اقتدار و حاکمیت وی بیرون نیست. از این رو مقدار و اندازه هر موجودی را در جهان تعیین می کند و به او می دهد و بیش از آن چه مقدر شده نصیب و بهره کسی نخواهد شد. (رعد آیه 8 و حجر آیه 21 و فرقان آیه 2)
جهان همواره در گسترش است و روز به روز و ساعت به ساعت بردامنه و گستره آن افزوده می شود. (فاطر آیه 1)
جهان در آموزه های قرآنی دارای شعور و ادراک است (اسراء آیه 44) به همین دلیل در برابر خداوند مطیع تکوینی است و به او به این معنا سجده می برد. (نحل آیه 48، 49)
به هر حال این جهان به دستور آن خداوندی آفریده شده و مدیریت و محافظت می شود که حکیم و فرزانه است و به هدفی آن را آفریده است (آل عمران آیه 109) و این که جهان و موجودات آن به سوی خداوند در حرکت هستند (مائده آیه 18 و هود آیه 123 آل عمران آیه 109) برای جهان عمری محدود و فرجامی مشخص است که می بایست به پایان برسد و در مسیر تکاملی خود به خدا ختم شود. (روم آیه 8 و احقاف آیه 3)